آثار تاريخي شهرستان فردوس

شهر تاریخی تون

در سده های نخستین اسلامی، شهر تون از آبادی های شاخص خراسان بوده است. تون از شهرهای بسیار کهن خراسان بزرگ بوده که بر حاشیه کویر نمک از قدیم الایام یکی از باراندازهای مهم شرق به غرب ایران محسوب می شده است .

اغلب مورخان و جغرافیدانان همچون مقدسی، حافظ ابرو، مستوفی، اعتمادالسلطنه و… تون را شهری بزرگ و آباد توصیف نموده و به ارگ، برج و بارو، خندق، قنات، مسجدجامع و … اشاراتی داشته اند. مقدسی جغرافیدان قرن چهارم در احسن التقاسیم، تون را شهری آباد و پرجمعیت توصیف می کند.

ناصر خسرو در سفرنامه اش این شهر را چنین توصیف می کند : شهر تون شهر بزرگ بوده است اما در آن وقت که من دیدم اغلب خراب بود و بر صحرایی نهاده است و آب روان و کاریز دارد و بر جانب شرقی باغ های بسیار بود و حصاری محکم داشت گفتند در این شهر چهارصد کارگاه بوده است که زیلو بافتندی و در شهر درخت پسته بسیار بود.

در قرن هفتم هجری  (سال 651 هجری) با حمله ی هلاکو به این ناحیه، شهر تون خسارات بسیار می بیند و مردم زیادی در این درگیری کشته می شوند.

باروی شهر تاریخی تون :

در متون زیادی از ارگ و باروی دور شهر صحبت شده است به گونه ای که قدمت آن را حدود سده های نخستین اسلامی می دانند و معتقدند که به دستور عمرولیث و یا برادرش یعقوب لیث صفاری بنا شده است.

امروزه بخش هایی از باروی شهر که در دوره های بعد بازسازی شده باقی مانده که در سال های گذشته مرمت هایی بر روی آن صورت گرفته است.

این بارو گرداگرد شهر تاریخی تون را فرا گرفته و پشت آن خندقی بزرگ حفر بوده که امنیت شهر را بیشتر تضمین نماید. در فواصلی از این بارو، برج هایی واقع شده بود که به منظور دیده بانی و کنترل محدوده مورد استفاده قرار می گرفت.

محله تاریخی سردشت :

محله ی سردشت نمادی از معماری شهری شهر تاریخی تون در فاصله ی بین قرن دهم تا سیزدهم هجری می باشد که پس از زلزله سال 1347 تخریب نشده است. از جمله بناهای شاخص به جای مانده در محله ی سردشت می توان به حمام سردشت، آب انبار سردشت و منازل تاریخی یاحقی، افراشته، صدرالسادات، کباری، بدیعی، مجد الاشراف، طبسی، راهی و معزی اشاره نمود.

خانه افراشته :

منزل افراشته یکی از بزرگترين خانه های مسکوني محله سردشت بوده که با توجه به نوع معماري و تزئينات آن پيش بيني مي شود که اين بنا مربوط به اواخر دوران صفوي باشد. اين بنا به نام مالک آن آقاي افراشته نامگذاري شده است. این بنا در مجاورت مسجد سردشت و در غرب شهر قدیم و در معبر متصل به دروازه کوه سرخ قرار گرفته بود.

ورودی بنا در ضلع شرقی آن قرار داشته که به فضای هشتی منتهی می گردد.

از فضای هشتی راهروهایی منشعب می گردد که به اندرونی، مهمانخانه و سرداب (آب انبار) منتهی می گردد.

هشتی بنا در قسمت آسمانه با تزئینات گچی بصورت شمسه و پاباریک پوشیده شده است. همچنین ورود به نیم طبقه بالا و پشت بام نیز از مسیر راه پله داخل هشتی فراهم می گردد.

حیاط بنا در مقیاسی بزرگ ساخته شده که حوض آب بزرگی در مرکز آن جای گرفته است. دور تا دور حیاط را فضاهای مختلفی فرا گرفته که در فصول مختلف سال مورد استفاده قرار می گیرد. از فضاهای شاخص بنا می توان به ایوان شمالی و فضای حوضخانه اشاره نمود.

حوضخانه بنا با تزئینات زیبای کاربندی جلوه ای خاص به بنا داده است که در انتهای ضلع شرقی آن به بادگیر منتهی می گردد.

عمده مصالح بکار رفته در این بنا شامل خشت خام و آجر می باشد که آجر بیشتر در بدنه ها بکار رفته است.

خانه عطایی :

خانه عطایی از جمله خانه های دو ایوانی می باشد که در اوایل دوره قاجاریه در روستای بیدسکان بنا گردیده است.

ورودی این بنا بصورت دو اشکوب بنا شده است به گونه ای که فضایی بر روی قسمت سردر قرار گرفته است. بنا نسبت به سطح معبر در ارتفاع پایین تری قرار گرفته است.

مصالح بکار رفته در این بنا شامل خشت خام، آجر و سنگ می باشد.

در جداره های داخلی بنا اجرکاری در قسمت ازاره دیده می شود و در قسمت های بالاتر از آن اندود کاهگل با قاب بندی گچی اجرا گردیده است.

خانه رسایی ها :

خانه رسایی از جمله بناهای تک ایوانی شهر تاریخی تون بوده که در محله میدان و در مجاورت راسته بازار شهر تون قرار گرفته بود . این بنا در جریان زلزله سال 1347 آسیب های زیادی به خود دیده ولی خوشبختانه اکثر فضاهای آن سرپا بوده و امکان مرمت و بازسازی آن وجود دارد.

عمده مصالح به کار رفته در این بنا شامل خشت و آجر می باشد که با اندودهای گچی و آهکی ساختار بنا را شکل داده است.

فضاهای تابستانی و زمستانی در این بنا با موقعیت مناسب و با ابعاد متناسب با وضعیت اقلیمی مورد نیاز ایجاد شده است. ار فضاهای شاخص بنا می توان به حوضخانه، نارنجستان، ایوان بادگیر و سرداب بنا اشاره نمود.

خانه صدرالسادات :

خانه صدرالسادات مانند دیگر خانه های تاریخی اقلیم گرم و خشک، مطابق با شرایط اقلیمی موجود بنا شده و همچنین خصوصیات معماری درونگرا در آن بچشم می خورد.

هشتی ورودی در ضلع جنوبی بنا واقع شده است که از طریق آن دسترسی به فضاهای بیرونی و اندرونی فراهم می گردد. از فضاهای شاخص بنا می توان به اتاق بادگیر، اتاق های سه دری و حوضخانه اشاره نمود. این بنا در پیمون بزرگ و با فضاهای متعددی بنا شده است. نکته حائض اهمیت در این بنا اتاق مهمان بوده که با توجه به بادگیر و شومینه امکان استفاده در فصول مختلف سال را دارا می باشد. اصل محرمیت و رعایت درونگرایی در این بنا نیز مانند دیگر بناهای این اقلیم دیده می شود به گونه ای که دسترسی از ورودی به حیاط اندرونی از طریق راهروی پر پیچ و خمی فراهم می شود که دید مستقیم را در این فضا حذف نموده است. داخل حیاط نیز حوض آب بزرگی قرار داشته که در تابستان به منظور تلطیف هوای فضاها کاربرد داشته است.

خانه یاحقی :

خانه یاحقی با پلان مستطیل شکل و با طول 39 ، عرض4/15 ، ارتفاع 4/8 متر و مساحت 292 متر مربع در جهت شرقی – غربی کشیدگی دارد . قبل از ورود به بنا ابتدا به وسیله ی پیش فضایی راهرو شکل به ورودی می رسیم . پس از ورود به طور مستقیم به حیاط این خانه باغ وارد می شویم در قسمت غربی بنا اتاقی با کاربری انبار قرار گرفته است و در سطح زیرین آن حوض انبار بنا تعبیه شده است که دسترسی از جنوب دارد . در ضلع غربی ورودی بنا حجم اصلی ساختمان قرار گرفته است به گونه ای که در مرکز آن ایوان ورودی و اتاق سه دری در پشت این ایوان قرار گرفته است . بادگیر بنا نیز دقیقاً در پشت  همان ایوان قرار گرفته و سقف اتاق سه دری گنبدی رفیع و بلند داشته است که در حال حاضر قسمت زیادی از آن تخریب شده است . در ضلع غربی این ایوان دو اتاق با پلانی مستطیل شکل قرار گرفته است که در جهت شمالی – جنوبی کشیدگی دارد و به وسیله ی درب هایی که رو به جنوب باز می شوند از حیاط دسترسی گرفته اند . این اتاق ها همچنین توسط درهای ارتباطی داخلی به هم و سپس به ایوان مرکزی بنا متصل می باشد . در غربی ترین قسمت این بنا فضای مطبخ قرار گرفته است که در گوشه ی شرقی خود فضای انباری دارد که وظیفه ی خدمات رسانی به مطبخ را ایفا می کند .

جنس اصلی مصالح این بنا خشت های 30 × 30 می باشد که به وسیله ی اندود کاه‌گل در فضاهای خارجی و گچ در فضاهای داخلی پوشانده شده است .

مدرسه حبیبیه :

شهر تون به دارالمؤمنين، معروف بوده است و برخاستن علما، فقها و افراد صاحب نام و درس خوانده از اين شهر در طول تاريخ، به ويژه طي سه چهار سدة اخير، نشان می دهد كه تحصيل علوم ديني در اين شهر رواج داشته و مدارسي با همت واقفان خيرانديش اداره مي‌شده است.

مدرسه حبیبیه از آثار اوایل دوره صفویه به شمار می آید. وجه تسمیه حبیبیه نیز به جهت نام بانیان آنها یعنی ميرزا حبيب‌الله اماني و  علاءالدين توني است.

مدرسه حبیبیه سفلی به سال 911 هجري قمری در آغاز دورة حكومت شيعي صفويان بنا گرديده و از راه درآمد املاك و آسياب‌هايي كه برآن وقف بوده، اداره مي‌شده است. ساختمان اين مدرسه طوری بنا شده است كه در تمام فصول سال، همین که تمام صحن مدرسه را آفتاب فراگرفت، ظهر شرعي است.

مدرسه علیا:

مدرسه علیا یکی از زیباترین و بی نظیرترین مدارس خراسان محسوب می گردد که در شهر تاریخی تون و در محله میدان واقع گردیده است. این بنا توسط میر علی بیک در اواخر دوره صفویه مرمت گردیده و در نتیجه ساخت آن به قبل از این دوره بر می گردد. این مدرسه جزء مدارس چهار ایوانی می باشد. فضاهای معماری بنا شامل ورودی، هشتی، مسجد، مدرس و حجره ها می باشد. ورودی این بنا در راسته بازار تون قرار داشته است.

سردر این بنا دارای عظمت بیشتری نسبت به مدرسه حبیبیه می باشد . پشت در ورودی مدرسه فضای هشتی قرار گرفته که دارای تزئینات آجرچینی می باشد. در دو طرف آن دو فضا قرار گرفته است که فضای سمت چپ، مسجد این مدرسه و فضای سمت راست مَدرس می باشد. فضای مسجد این مدرسه دارای تزئینات زیبای مقرنس می باشد . دو راهرو از گوشه های هشتی دسترسی به حیاط این بنا را فراهم نموده است. بر روی فضای هشتی نیز فضایی مشابه آن ساخته شده که دسترسی به پشت بام بنا از طریق آن میسر می شود.

عناصر حائز اهمیت مدرسه، گودال باغچه میان صحن مدرسه با فرم هشت ضلعی می باشد که آب از یک سوی آن وارد و از سوی دیگر خارج می شده است.این گودال باغچه در مرکز حیاط قرار گرفته است. همچنین حجره های طلاب در سه ضلع این حیاط واقع گردیده است که ورودی آن ها از داخل حیاط می باشد.

این مدرسه در زلزله دوره صفوی آسیب فراوان دیده به گونه ای که بخش های زیادی از آن تجدید بنا شده است. در زلزله سال 1347 نیز بخش هایی از آن آسیب دیده که توسط سازمان حفاظت آثار ملی اقدمات مرمتی در این بنا صورت پذیرفت. مرمت و حفاظت اینت مدرسه تاریخی از سال 1384 آغاز گردیده و بخش های زیادی از آن تاکنون مرمت شده است.

مسجد جامع تون (فردوس) :

نام دارالمؤمنین تون با مسجد جامع پر آوازه اش پیوندی دیرینه یافته است. بویژه اینکه مسجد در این اواخر با داشتن شبستانی بزرگ با دو قسمت تابستانی و زمستانی که بنای آن را به آخوند ملا اکبر تونی، پارسامرد وارسته آن دیار نسبت می دهند از ارج و اعتباری دو چندان برخوردار بوده است. مسجد جامع در مرکز شهر تاریخی تون، در محله میدان و در مجاورت راسته بازار تون قرار داشته و از جمله مساجد دو ایوانی سبک خراسانی می باشد که ایوان شرقی این مسجد در زلزله اوایل دوره صفوی تخریب گردیده است.

در حال حاضر فضاهای معماری مسجد را ایوان قبله با ارتفاع حدود 18 متر، گنبدخانه های دو طرف آن، شبستان های شمالی و جنوبی، رواق شرقی و پایاب وسط حیاط تشکیل می دهد.

سابقه تاریخی این مسجد به قرن های دوم و سوم هجری بر می گردد که مقدسی نیز در کتاب خود به آن اشاره داشته است ولی مسجد امروزی باقی مانده مسجد دوره سلجوقی و خوارزمشاهیان می باشد.

مسجد کوشک :

مسجد کوشک در مجاورت آب انبار کوشک و حمام کوشک واقع گردیده است. این مسجد با داشتن کتیبه ای به سال ۵۵۴ هجری قمری ساخت آن را تا دوره سلجوقی به عقب می برد. از سویی مسجد دارای طاق‌هایی است که به تقلید از سبک ساسانی و با ستون‌های قطور و متناسب با طاق‌ها ساخته شده، که دوره ساخت بنا را به سده‌های نخست اسلام می‌رساند. مسجد در کنار دروازه قاين شهر تون بنا شده و بعدها حمام تاریخی و آب انبار نیز در پیشخوان ورودی و داخل زمین احداث شده است.

با توجه به شواهد و قراین موجود، مسجد کوشک را می توان قدیمی ترین مسجد استان و بلکه شرق کشور دانست.

مسجد سیدی:

این مسجد در کنار حوض سیدی و در مجاورت یکی از راههای اصلی شهر تون که ارتباط دهنده‌ی دروازه های قاین و طبس به یکدیگر می باشد شکل گرفته است. قدمت این بنا به درستی مشخص نیست ولی قرارگیری آن در مجاورت حوض سیدی که سابقه تاریخی آن به دوره تیموری بر می گردد و هم نام بودن با آن سبب شده بعضی از کارشناسان میراث فرهنگی ساخت این مسجد را نیز هم عصر با حوض بدانند. لذا ممکن است ساختار اولیه این بنا در دوره تیموری به صورت یک نمازخانه کوچک شکل گرفته و در دوره‌ی صفوی و پهلوی الحاقاتی به آن افزوده گردیده باشد.

سردر این مسجد روبه معبر اصلی قرار گرفته و فضاهای تابستانی و زمستانی در آن مشاهده می گردد. به طور کلی فضاهای مسجد در سه جبهه میانسرای حیاط قرار گرفته و ضلع جنوبی مسجد تنها اختصاص به دیوار دور بنا دارد.

مصالح عمده بکار رفته در بنا شامل آجر، خشت خام، گچ و ملات های آهکی می باشد.

این مسجد به شماره 11996 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

امامزادگان سیدمحمد و سید ابراهیم :

امامزادگان سلطان محمد و سلطان ابراهیم دو تن از نوادگان امام موسی (ع) هستند که در محوطه شهر تاریخی تون و در حد فاصل محله های میدان و سادات مدفون هستند.

در خصوص قدمت بنای امامزادگان، با توجه به شواهد معماری، نظیر گنبد دو پوسته و تزئینات نقاشی آن احتمال ساخت آن در دوره تیموری وجود دارد و در دوره های مختلف الحاقاتی به بنا افزوده شده است. از شاخصه های معماری این بنا، گنبد با تزئینات زیبای کاشیکاری می باشد.

این بنا در اصطلاح مردم به مزار معروف می باشد و درگذشته در گوشه ی غربی راسته بازار تون قرار گرفته بود. بر روی در چوبی و منبت کاری شده ی آن تاریخ 984 دیده می شود. آندره گدار در کتاب آثار ایران این بنا را مربوط به عهد تیموریان دانسته است. و در جای دیگر معتقد است بقعه در زمان اسماعيل صفوي بنا شده و در سلطنت شاه عباس مرمت و نقاشي شده است.

در نقاشی های جداره های امامزاده از رنگ های سبز، مغز پسته ای و قهوه ای استفاده شده است و نقوش آن شامل طرح های هندسی و گل و بوته می باشد.

مقبره میرزاها :

این مقبره در مجاورت ارگ قدیم در میان یک قبرستان قدیمی و پشت خندق و باروی دور شهر ساخته شده است. این بنا در گذشته مورد احترام مردم شهر، بخصوص ساکنین محله سردشت بوده است. در گذشته کتیبه ای در بالای سردر داخلی ضلع جنوبی بنا وجود داشته که امروزه اثری از آن نیست. با توجه به شکل پلان بنا که فرم چلیپایی دارد و جزئیات معماری آن، قدمت بنا احتمالا مربوط به دوره تیموری است . درون این مقبره صورت دو قبر بصورت شاخص دیده می شود  در مجاروت آن نیز قبرهای پراکنده ای وجود دارد.

آب انبار بازار :

اهمیت و نقش حیاتی آب در زندگی مردمان کویر باعث شکل گیری فضاهایی گشته که قابلیت ذخیره آب را برای استفاده مردم فراهم می نموده است. موقعیت قرارگیری این شهر و اقلیم آن باعث شده عناصری چون حوض و آب انبار در این شهر به تعداد زیادی ساخته شود. این آب انبار در مجاورت راسته بازار قدیم شهر تون و در حد فاصل بنای امامزادگان و مسجد جامع قرار گرفته است. با توجه به قرار گیری این بنا در راسته بازار و همچنین محله میدان به آب انبار میدان و آب انبار بازار مشهور می باشد.

کاربرد این آب انبار نیز می تواند با توجه به موقعیت آن در راستای کاربری معبر جهت رفع نیاز بازاریان و زائران امامزاده باشد.

بناي مزبور شامل يک سردر ورودي براي دسترسي به پاشير و مخزن مي باشد . مصالح بنا از آجر معمولي ، ملات آهک، ملات ساروج، ملات گچ و لاشه سنگ مي باشد و در قسمت هايي از آن بقاياي ديوارهاي مسکوني همجوار قديمي مشاهده مي شود. که در اکثر نقاط روي بدنه هاي داخلي وخارجي آسيب هاي فراواني مشاهده مي گردد . اين بنا در گذشته به عنوان منبع تامين آب آشاميدني مردم استفاده زيادي داشته که در حال حاضر بدليل متروک ماندن بافت قديمي و استفاده از وسايل مکانيزه در دسترسي به آب شرب ديگر بلا‌استفاده مانده است.

آب انبار سادات :

این آب انبار در محله سادات واقع بوده و به این جهت به آن آب انبار سادات گفته اند. در حال حاضر این آب انبار در مجاورت میدان گلشن، ابتدای جاده کمربندی واقع گردیده است.

در سفرنامه ی خراسان و کرمان به وجود آب انبارهای زیاد در تون اشاره می شود: «در اکثر کوچه ها آب روان جاری است. چند آب شیرین از قنات دارد با وجود این آبها باز اهالی محض خیرات در سر کوچه ها و گذرها به قدر هفتصد آب انبار ساخته اند که هر آب انباری بسی عمیق است.  نزدیک تکیه آب انباری دیدم که چهل زینه می خورد و از پاشیر آن آب برداشته می شد. که احتمالاً منظور افضل الملک آب انبار تکیه سادات می باشد. این آب انبار در بخش جنوبی شهر تون، در محله سادات واقع گردیده است. در گذشته دروازه طبس در مجاورت این آب انبار بوده که امروزه اثری از این دروازه باقی نمانده است.  قدمت این آب انبار به دوره صفویه بر می گردد. فضاهای معماری بنا شامل ورودی، راه پله، فضای پاشیر و مخزن می باشد. ورودی این بنا از یک فضای شش ضلعی تشکیل شده که یک ضلع آن به راه پله و فضای پاشیر رسیده و در اضلاع دیگر آن سکوهایی برای نشستن افراد جانمایی شده است.

حوض سیدی :

حوض سیّدی از تاریخی ترین حوض های شهر تون محسوب می گردد که تاریخ بنای آن به 890 هجری قمری(دوره تیموری) بر می گردد. بر روی کتیبه ای که این حوض داشته تاریخ و نام بانی این حوض ذکر شده بود. «اتفاق افتاد این حوض پاک در تاریخ ماه رجب سال 890 در زمان شاه اسلام سلطان بهادرخان. به سعی سیّد بن طاهر بن یحیی و وقف گردید مقدار پنج فنجان آب از کاریز بلدۀ تون. اللّهم اغفر غفران الخیرات.» این حوض در گذشته در محله سادات و در مجاورت دروازه طبس قرار گرفته بود.

ایوان رفیع این حوض با ارتفاع حدود 12 متر آن را از سایر آب انبارها و حوض های شهر متمایز نموده است. همچنین تزئینات زیبای آجرچینی به صورت خفته، راسته و آبشاری بر پیشانی این حوض و بدنه های آن بر زیبایی آن افزوده است. داخل ایوان دو سکوی آجری دیده می شود که برای نشستن مردم و استراحت می تواند مورد استفاده قرار گیرد.

منبع : پايگاه پژوهشي ميراث فرهنگي شهر تاريخي تون